Аляксандр Фрыдман. Фота: Kyky.org
— Давайце паглядзім на еўрапейскі досвед. Ёсць Ірландыя, дзе пераважае англійская мова фактычна цалкам; ёсць Аўстрыя, жыхары якой размаўляюць на нямецкай мове, але нямецкая мова аўтаматычна не робіць іх немцамі. Хаця Аўстрыя ва многім жыве ў нямецкай культурнай прасторы: многія глядзяць нямецкае тэлебачанне, хапае людзей, якія чытаюць нямецкія газеты, ведаюць нямецкіх музыкаў. Гэта натуральна, бо Германія намнога большая, чым Аўстрыя. Але аўстрыйцы не лічаць сябе залежнымі ад Германіі. У Еўропе ёсць краіны з некалькімі дзяржаўнымі мовамі — тая ж Швейцарыя.
Мова — важны, але не адзіны чыннік захавання незалежнасці дзяржавы.
Мы павінны зыходзіць з рэальнай сітуацыі. А цяпер Беларусь знаходзіцца ў вельмі дрэннай сітуацыі. Моўная палітыка рэжыму Лукашэнкі прывяла да заняпаду беларускай мовы — гэта факт.
Чым адрозніваецца беларуская сітуацыя ад Украіны, дзе сітуацыя была досыць нетрывалая? І цяпер ва Украіне хапае рускамоўных людзей. Але: вырасла маладая генерацыя ўкраінцаў. Я ў Германіі бачу маладых украінцаў з розных рэгіёнаў краіны, якія часткова гавораць на рускай, часткова — на ўкраінскай мовах. У размовах між сабой украінцы аддаюць перавагу ўкраінскай мове. Нацыянальная моўная палітыка дае свой плён.
У Беларусі ўсё выглядае інакш — заняпад беларускай мовы. І калі насамрэч зменяцца абставіны і гэтая дыктатура ляснецца, то Беларусь чакаюць куды больш сур’ёзныя выклікі, чым моўнае пытанне.
Беларусь чакаюць вялікія эканамічныя праблемы, пытанні бяспекі выйдуць на першы план. У такіх варунках паўстане пытанне: ці ў стане краіна выдзяляць дадатковыя грошы на культуру, мову?
Беларусь чакаюць цяжкія часы. І ў такіх умовах трэба паводзіць сябе вельмі асцярожна і стрымана. Руская мова ўкаранілася ў Беларусі, і трэба прызнаць шчыра, што для пераважнай колькасці беларусаў руская мова з’яўляецца роднай. Відаць, для значнай часткі беларусаў Дастаеўскі з Талстым больш блізкія і зразумелыя, чым Быкаў з Караткевічам. Беларусы жывуць у рускамоўнай прасторы, адкуль вельмі цяжка выходзіць.
Пасля пачатку паўнамаштабнай вайны ва Украіне з 2022 года я назіраю цікавыя рэчы. Я з рускай культурай звязаны прафесійна. Але не жыву ў рускай культурнай прасторы: я фактычна не гляджу рускія фільмы ў свой вольны час, не слухаю рускую музыку, на расійскім тэлебачанні я гляджу толькі палітыку і расійскую прапаганду, бо мне яе даводзіцца аналізаваць. У мяне няма асаблівай цікавасці да культурніцкага жыцця ў Расіі. Я не кажу, што гэта добра і так трэба сябе паводзіць — проста ў мяне іншыя інтарэсы.
Адначасова я бачу людзей, якія заяўляюць: усё, я выходжу з «рускага міру», я не жадаю з ім мець нічога агульнага, але адначасова глядзяць расійскія серыялы ці забаўляльныя перадачы на расійскім тэлебачанні. То-бок людзі настолькі глыбока сядзяць у рускай прасторы, што выйсці з яе неймаверна цяжка, адмовіцца ад яе надзвычай цяжка, нават балюча.
Нам давядзецца мець справу з грамадствам, у якога нулявы дэмакратычны вопыт, дзе ўсё жывое зачышчана пад корань, якое чакаюць цяжкія эканамічныя выпрабаванні і сур’ёзныя выклікі ў сферы бяспекі. Нешта рабіць у такім грамадстве будзе неймаверна цяжка.
Не трэба мець ілюзій. Усе высілкі лукашэнкаўскага рэжыму і ягонай прапаганды выдаць бел-чырвона-белы сцяг за фашысцкую сімволіку, уся іхняя агрэсіўная лухта падрывае, канешне, рэпутацыю бел-чырвона-белага сцяга.
Але калі чырвона-зялёны сцяг нарэшце будзе заменены на бел-чырвона-белы сцяг, то, думаю, большасць грамадства сустрэне гэта спакойна, або нейтральна, або абыякава. Па прынцыпу: мне ўсё роўна, які сцяг, галоўнае — каб я мог зарабіць свае грошы. Так што вяртанне бел-чырвона-белага сцяга сур’ёзных пратэстаў не выклікае.
З іншага боку, рэзкія змены ў моўным пытанні: напрыклад, руская мова страціць статус дзяржаўнай або пачнецца татальная дэрусіфікацыя, ці выцясненне рускай мовы, як ва Украіне ці краінах Балтыі — для многіх людзей стануць вельмі балючымі. Балючымі таму, што ў гэтай рускамоўнай, рускакультурніцкай прасторы яны існуюць. Гэта можа нанесці грамадству дадатковую шкоду.
Беларусізацыя безумоўна патрэбна, пытанне гэтак нават не стаіць. А кіраўніцтва краіны мусіць размаўляць па-беларуску — гэта відавочна, як усход ды заход сонца.
Давайце возьмем Уладзіміра Зяленскага, які, хутчэй за ўсё, у штодзённым жыцці, па-за камерамі, размаўляе на рускай мове — для яго гэта родная мова. Але Зяленскі як прэзідэнт Украіны, тым больш у сённяшніх умовах, асабліва ў публічнай прасторы, мусіць карыстацца выключна ўкраінскай мовай: прэзідэнт мусіць падаваць прыклад, дэпутаты павінны быць прыкладам, журналісты.
Калі такіх прыкладаў будзе дастаткова шмат — і астатні народ паступова падцягнецца, неабавязкова шукаць радыкальныя крокі. Тым больш што ў Беларусі беларусізацыю рабіць будзе цяжка — з-за асабліва моцных традыцый русіфікацыі і расійскага фактару. Нават калі ў Беларусі пачнуцца сур’ёзныя змены, мы не ведаем, якой у гэты час будзе Расія, як яна будзе рэагаваць.
Чытайце таксама:
«Я не этнічны беларус, але з беларускасцю ніколі не парываў». Моўнае пытанне Аляксандра Фрыдмана
«Хай хто-небудзь ужо нарэшце скажа: трэба вывучаць беларускую як замежную мову»
